گفت‏وگوى میان خدا و بنى‏اسراییل که شرح آن در آیاتى از دومین سوره قرآن (بقره) آمده است‏به خوبى نمایش‏گر این ارتباط است . در این آیات مى‏خوانیم:
موسى قوم خویش را مخاطب قرار داده، مى‏گوید، پروردگارتان شما را فرمان رانده است تا گاوى را سر ببرید . بنى‏اسرائیل [در حالى که به شگفتى انگشت مى‏گزند ] مى‏پرسند ما را به مسخره گرفته‏اى؟ و موسى در جواب مى‏گوید به خدا پناه مى‏برم تا از نابخردان نباشم . بنى اسرائیل [به بهانه] مى‏پرسند: این گاو چگونه گاوى باشد؟ پاسخ مى‏آید: نه پیر و از کارافتاده و نه جوان و کارناکرده، گاوى باشد در این میانه; [سپس تاکید مى‏کند] آنچه فرمان گرفته‏اید انجام دهید . بنى‏اسرائیل [باز درنگ کرده و] مى‏پرسند: گاو داراى چه رنگى باشد؟ [باز در پاسخ به ایشان ] گفته مى‏شود: زرد زرین شادى‏بخش [ . با این همه فرزندان اسرائیل بر این نکته پا مى‏فشارند که] امر همچنان نامعلوم و مشتبه است . اگر خدا بیشتر توضیح دهد آنان از ابهام بیرون مى‏آیند و اگر خدا بخواهد هدایت‏خواهند شد . در پاسخ گفته مى‏شود: گاو باید بى‏عیب و یک رنگ [ بدون لکه] باشد و مى‏گویند: اینک به درستى سخن راندى [ . و در پایان این گفت‏وگو خدا مى‏گوید] چیزى نمانده بود که سر باز زده و فرمان نبرند . ⁽²³⁾

این گفت‏وگو به خوبى از تصویرى که یهودیان از خدا براى خود برساخته‏اند و چگونگى ارتباطشان با او پرده برمى‏دارد . لجاجتى که آنان در انجام فرمان خود دارند، از ارتباطى پدید مى‏آید که آنان بین خود و خداوند برقرارساخته‏اند; یعنى همان ارتباط مولا با بنده، معبود با عبد، فرمانروا با فرمانبردار . در این گفت‏وگو بهانه‏گیرى، اهمال، خود را به ندانستن و نفهمیدن زدن، از طرف بنى‏اسرائیل و اصرار و تاکید از طرف خدا سیماى مشهودى دارد .

براساس عهد جدید، نقطه آغاز پیوند آدمى با خدا بلکه اساسا نقطه آغاز دیانت‏یهود ترس از خداست . ⁽²⁴⁾ «و از یهوه خداى خود بترسیم‏» ⁽²⁵⁾ . این خداى غیور اطاعت‏خود را برپایه ترس بندگان استوار داشته است «تا از یهوه خداى خود ترسان شده، جمیع فرایض و اوامرى را که من به شما امر مى‏کنم نگاه دارى‏» ⁽²⁶⁾ و پرستش این خداى ترسناک تا زمان‏هاى طولانى بیش از آن‏که بر محبت و عشق استوار باشد، بر ترس و دلهره مبتنى بوده است . ⁽²⁷⁾ در برابر این خدا، بنده باید همواره بکوشد تا گرفتار خشم او نگردد «مبادا غضب یهوه، خدایت‏بر تو افروخته شود تا تو را در زمین هلاک گرداند» . ⁽²⁸⁾

خداى عهد عتیق، خدایى است‏خشن و سخت‏گیر; خدایى که زود برمى‏آشوبد، چندان که با کمترین لغزش بندگانش چنان خشمگین مى‏شود که سخت‏ترین کیفرها را برآنان وارد مى‏سازد; خدایى که خطا را فراموش نمى‏کند و انسان گردن‏کش را در زیر قدرت نامتناهى خود له مى‏کند و خطاى هیچ کس را بدون پاسخ نمى‏گذارد: «خدایى که انتقام گناه پدران را تا پشت‏سوم و چهارم باز مى‏ستاند» . ⁽²⁹⁾

خداى اطاعت‏طلب عهد عتیق، حتى در مقایسه با دیگر خدایان آن دوران، مهربانى کمترى دارد و خشنونتش از خدایانى چون خداى «روح کائنات‏» که مورد پرستش "ایختانون" فرعون مصر بود و نیز "خداى آفتاب" بابلى‏ها که قانون حمورابى را به وى نسبت مى‏دهند، بس فزون‏تر و فراوان‏تر است . ⁽³⁰⁾

در تمام سفر پیدایش، این خداى خشن همانند طوفانى سهمگین، توفنده و کوبنده و با حالتى متغیر، نمود یافته است . این خدا در برخورد با آنچه او را خوش‏آیند نیست، چنان توان‏فرسا و ویران‏گر و خشمگین مى‏شود که گاه کارى مى‏کند که بعد پشیمان مى‏شود . ⁽³¹⁾

خدایى با این هیبت و شکوه که ترس بندگانش براى او خوش‏آیند است، ملت‏یهود را چنان به وحشت انداخته است که به خود اجازه نمى‏دهند، نامش را نیز بر زبان جارى کنند و به دلیل همین هراس، هر گاه مجبور مى‏شوند به خدایشان اشاره کنند، از کلماتى چون «ادوناى‏» مدد مى‏جویند . ⁽³²⁾

البته بایسته گفتن است که گرچه در عهد عتیق، خشم، خشونت، تنبیه، ترس و اطاعت چهره نمایان خدا در تعاملش با بنى‏اسراییل است، ولى چنان نیست که عشق به خدا و دوست داشتنش براى یهودیان بى‏معنا باشد، بلکه در این کتاب گاهى هم از خداى مهربان سخن گفته مى‏شود، خدایى که به بنده‏اش رحمت مى‏کند «رحمت مى‏کنم تا هزار پشت، بر آنانى که مرا دوست دارند و احکام مرا نگاه مى‏دارند» . ⁽³³⁾ و نیز گاه فرمان عهد عتیق بر این است که این خدا دوست داشته شود: «و یهوه خداى خود را دوست‏بدارید و به تمامى دل و تمامى جان خود عبادت نمائید» ، ⁽³⁴⁾ اما واقعیت آن است که خداشناسى عهد عتیق، بلکه تمام دیانت عهد عتیق، برمحور «خشیت‏الهى‏» مى‏چرخد ⁽³⁵⁾ و این نکته‏اى است که تاریخ یهود و فهم بزرگان یهودى از کتاب مقدسشان، آن را تایید مى‏کند . در مقام جمع این دو دسته از آیات باید گفت، آیاتى که نمایان‏گر خداى ترسناک و زودخشمند و بنده را به ترس از خدا فرا مى‏خوانند، به مراتب بیشتر از آیات دسته مقابل است و خداى عهد عتیق بیش از آن‏که مهربان و دوست‏داشتنى باشد، خدایى است‏سخت‏گیر و ترسناک . شاید این گفته وایتهد، خواننده را قانع کند که: «واقعیت دین براساس کتاب مقدس با «خشیت‏الهى‏» آغاز مى‏شود و انسان معتقد براساس کتاب مقدس از دروازه وحشت گذر کرده، به عشق مى‏رسد» . ⁽³⁶⁾

نکته دیگرى که در خداشناسى عهد عتیق، مهم است و بر درک بنى‏اسرائیل از خدا و تعاملشان با وى تاثیر گذاشته است، این است که براساس عهد قدیم، یهوه خدایى است کاملا ملى و شخصى; ⁽³⁷⁾ خداى تورات خداى بنى‏اسرائیل است و بس و بنى‏اسرائیل تنها قوم برگزیده خدا و ملت او (گاهى فرزندان او) به‏شمار مى‏آیند . براساس عهدعتیق، اراده خدا که در آغاز بر این استوار گشته بود که همه انسان‏ها را سرپرستى کند و در جهت احیاى همه مردم بکوشد ⁽³⁸⁾ با استقرار در خاندان ابراهیم پایان یافت و خدا به خدایى بدل گشت که متکفل امر خاندان خاصى است . ⁽³⁹⁾ براین اساس، یهوه خدایى است تنها از آن یک نژاد ⁽⁴⁰⁾ . آیاتى از کتاب مقدس که پدیدآورنده این تصویرند، زیاده از آنند که چنین برداشتى را با تردید روبرو کنند . نفوذ این تفکر در میان بنى‏اسرائیل تا بدان اندازه عمیق بوده است که تا قرن هشتم قبل از میلاد، یعنى تا پیش از آمدن اشعیا، یهوه خدایى بود کاملا قبیله‏اى که اگر هم مثل دیگر خدایان قبایل در نماد یک بت، جسمیت نیافت، اعتقاد بر این بود که جسما در مکانى خاص قرار دارد و بر سرزمین فلسطین حکم مى‏راند ⁽⁴¹⁾ و تا این زمان به ندرت مى‏شد که یک یهودى پیش خود به این بیاندیشد که یهوه خداى همه قبایل است و یا دست‏کم خداى همه عبرانیان است . ⁽⁴²⁾ 
 

منبع : فصلنامه هفت آسمان / مهراب صادق‏نیا

-------------------------------------------

23) بقره: 67- 71 .

24) کسوف خداوند، ص 54 .                                      25) تثنیه: 6: 24 .

26) تثنیه: 6: 2 .                       27) تاریخ تمدن، ج‏1، ص 366 .                   28) تثنیه: 6: 15 .

29) خروج: 20: 5- 6                     30) خدا و آدمیان/102                            31) همان/99

32. Catholic, P,209.

33) تثنیه: 5: 10                        34) تثنیه: 11: 13                       35) کسوف خداوند، ص 53

36) کسوف خداوند، 54                37) تاریخ تمدن، ج‏1، ص‏362         38) پیدایش: 50: 20 .

39. GOD/JACK Miles/67

40) مریم شنکایى، بررسى تطبیقى اسماء و صفات الهى، ص 161 .

41) خدا و آدمیان، ص 113 .                42) تاریخ تمدن، ج‏1، ص 365 .